Mixabin, di hemû rojhilata navîn de modela federal pir kêm tê zanîn. Ji ber ku herkes bawer dike ku her federalî destpêka veqetînê ye. Belkî mirov divê li pergalên federal ên Swîsre an DYAyê binêre da ku bibine ku ev dikarin ji bo dewletên di asteke bilind de xwedî cihêrengîyê ne, baş dixebitin.
Li ser erda bakurê Sûriyê, çend hêz ji bona erk û kontrolê pozberiya hev dikin, binesaziya erka xwe ya kevneşopî û modelên rêveberiyê ji nû ve saz dikin. Tevî ku Rojava bi destê Hêzên Sûriya Demokratîk (HSD) li rojhilatê bakur modela xwe ya konfederalîst a demokratîk pêş dixe, Heyet Tehrîr El-Şam (HTŞ) li herêmên din ên Sûrîyeyê di veguherînekê re derbas dibe. Vê rewşa HTŞê ji bo dînamîkên îstikrara herêmî astengîyan derdixe holê. Ev geşedanên paralel pêdiviya bersiveke lezgîn ji pirsên rêveberî, rêxistina leşkeri û venasîna navneweyî derdixe holê bilindtir dike. Me bi rêya hevpeyvîna bi Thomas Schmidinger vekola ka çawa ev modelên otorîteyê û rêvebirinê ji bo bandorê li paşeroja Sûrîyeyê bike, bi hev re didin û distînin.
HTS hewl dide xwe wekî rêveberîyeke sivîl a li Şamê nîşan bide. Ev yek çawa bandorê li Rojava û pozîsyona HSDê dike? Ji bilî vê, modela konfederalîst a demokratik a Rojava û awayê rêberîya HTŞê –ku armanca wê bi perpektîfa îslamî avakirina modeleke navendîparêz e- didin distînin û bandorê li hev dikin?
Niha problema sereke ne di navbera HSDê û HTŞê de ye, lê di navbera çeteyên Tirkîyeyê ku ji wan re Artêşa Azad a Sûrîyeyê (SNA) tê gotin û HSDê de ye. Dema HTŞ di çirîya paşîn û di kanûna pêşîn de li dijî rejîmê dikir, SNA li dijî SDFê şer dikir. Heta îro jî HTŞ êrişî taxa kurdan a li Helebê nebûye. Lêbelê, SNA tevlî Tirkîyeyê êrişî herêma li dora Kobanê dike. Belkî firsendekê ku HTŞê û SDF qet nebe di nuqteyekê de ji hev fam bikin hebe. Ev nuqte jinûveavakirina serdestîya Sûrîyeyê ye. Li alîyê din, elbet problemên pir mezin hene. Ji alîyê îdeolojîk ve her du alî bi awayekî dîyametrîk dijberî hev in. Lê HTŞê bi taybetî herdem dîyar dike ku ew dewleteke navendîparêz dixwaze û hemû formen federalîzmê red dike. Bi îhtimalek mezin, di vê mijarê de hevalbendên durzî û alewîyan zêdetir in. Daxwaza wan dewleteke laîq ango xweserîya dewletê ya ji dîn e ku û bêyî guh bide dînê wan bibe dewleta hemû welatîyan.
HSDê formeke yekta ya hevkarîya leşker-sivîlan pêş xistîye. Hûn dikarin ji me re bêjin, bi taybetî di warê biryardayîn û hesabdayînê de çawa ev ji artêşên dewletan ê komên çekdar ên li derveyî dewletan cudatir e?
Cudahîya sereke ya ji hemû hêzên din ên leşkerî, beşdarîya jinê ya bi rêya Yekîneya Parastina Jinê (YPJ) û di heman demê de jî beşdarîya Hêzên Parastina Betnahrîn a Jinê ya Xristîyan e. Li Sûrîyeyê ti artêşeke din a wiha tune ye ku beşdarîya jinê ya bi rêya hêzên çekdar pêk were. Elbet ev jî beşdarîya HSDê ya bi şeklekî ya din ava artêşeke Sûrîyeyê ya paşerojê de dijwartir dike. Yan na, elbet fikra li ser tevlîkirina HSDê di nava artêşeke Sûrîyeyê ya pêşerojê de mimkûn bû. Lêbelê di warê yekîneyên jinê de, pir dijwar e ku mirov lihevkirineke bi HTŞê û komên din ên çekdar re xeyal bike.
Ji konseyên xwecîhî yên di dema ewil a Şoreşa Sûrîyeyê de bigire heta modela HTŞê ya li Idlibê, li welêt gelek hewldanên rêvebirina altenatîf derketin holê. Tecrûbeya Rojava çawa ye û dersen çawa peşkeş dike?
Ev model elbet pir ji hev cuda ne. Modela xwerêvebirinê ya li Bakur û Rojhilatê Sûrîyeyê –qet nebe di teorîyê de- cureyeke demokrasîya ji jêr ve ye lê di rastîyê de bi binyadên pir navendîparêz ên partî û hêzên leşkeri ve rû bi rû dimîne. Tevî vê, ji ber xwezaya wê ya li derveyî navendê û beşdarkirina komên etnîkî û dînî, ev model bi bingeha xwe de ji ya modela HTŞê li Idlibê damezrandin û niha hewl tê dayîn belavî seranserê Sûrîyeyê bê kirin cudatir e. Li Bakur û Rojhilatê Sûrîyeyê ji bo beşdarîya hemû komên etnîkî û olî herdem hewldanên mezin tên kirin. HTŞ di pênaseya xwe de projeyeke îslama sunî ye. Lê ferqa cuda ya mezin ev e, ferqa di warê doza jinê de ye. Li Bakur û Rojhilatê Sûrîyeyê prensîba hevserokatîyê tê wateya di hemû pozîyonan de hebûna jinekê û mêrekî ku berpirsîya polîtîk parve dikin. Di hikumeta veguhez (demî) a HTŞê de bi tenê mêrên sunî hene û yek jinekê jî tune ye. Di modeleke xurt a federalî de, mirov dikare bifikire ku li eyaletên cuda yên Sûrîyeya pêşerojê destûrên bingehîn û sîstemên polîtîk hebin. Lê, ev modelên cuda bi dewleteke navendîparêz re li hev nakin.
Tevî ku bi wekî dewlet nayê naskirin jî, Rojava li çend welatan ofîsên dîplomatîk damezrand. Çawa vê dîplomasîya paralel di pratîkê de dimeşe? Vê dîplomasîyê firsendên çawa derxist holê?
Divê em ji bîr nekin ku vê destpêka paradîplomatîk, wekî ku niha bi rêya xebatên Rêveberîya Demokratîk a Otonom a Bakur û Bakurêrojhilat û Sûrîyeyê dibinin, di bin hin şert û mercan de dikare veguhere têkiliyên fermî. Têkilîyên dîplomatîk ên Hikumeta Herêmî ya Kurdistanê ya Iraqê jî wiha dest pê kirin û niha derket asteke fermî. Lê ji bo vê, venasîna fermî ya dewletê ango di mînaka me de venasîna ji alîyê Sûrîyeyê ve pêwîst e. Ev encax bi peymaneke bi dewleta Sûrîyeyê ve pêk were. Bi dûv vê re, ev têkilî dikare bibin bêtir fermî.
Çawa modela Rojava, bi taybetî di warê parvekirina erke û rêveberîya xwecîhî ji yên li herêmên din ên Sûrîyeyê cuda dibe?
Di nava durzîyên Cebel Duruz a li Parêzgeha Suweydayê hin hewldanên ji bo xweserîyê hene. Li alîyekî din, ji alîyê alewîyan jî pêşnîyazên bi vî rengî tên kirin. Lê ji ber ku hin ji van pêşnîyazên alewîyan ji alîyê hin nûnerên rejîma kevn ku nasnameya wan a alewîtîyê xurt e tên kirin, ev hinek dijwar e. Lêbelê, HTŞ û komên din ên sunîyên ereb niha hemû pêşnîyazên ji bo otonomîyê red dikin. Di mijara navendîparêzîyê de ferqa wan ji rejîma kevn tune ye. Mixabin, di hemû rojhilata navîn de modela federal pir kêm tê zanîn. Ji ber ku herkes bawer dike ku her federalî destpêka veqetînê ye. Belkî mirov divê li pergalên federal ên Swîsre an DYAyê binêre da ku bibine ku ev dikarin ji bo dewletên di asteke bilind de xwedî cihêrengîyê ne, baş dixebitin.
Modela entegrekirina komên etnik û dînî di nava binyadên rêveberîya leşkerî û sivîl de çawa dikare li ser nîqaşên derbarê jinûveavakirin û lihevkirina alîyên cuda yên Sûrîyeyê bike?
Bêguman, ev yek nêzîkatîyeke ji bo modeleke bilindkirina temsîlîyetê ye lê divê ev yek ewilî bi kesên niha piranîyê pêk tînin û niha li Şamê li ser kar in re bên gotûbêjkirin.
Dema em modelên cihêreng ên rêvebirinê ku di dema alozîya li Sûrîyeyê de pêk hat bifikirin, bi ya we sîstema Rojava bi awayekî potansiyel dikare çawa bandorê an alîkarîyê bike ji çareserîyeke li Sûrîyeyê re?
Ev jî di heman demê de girêdayî pirsa ka çiqas Rojava wê tevlî pêşeroja Sûrîyeyê bibe û kî wê di Rojava de serdest be –hêzên berê wan li Sûrîyeyê ne an yên berê wan piranî li Tirkîyeyê û meseleya kurd a li vî welatî ye- Ew di çend mehên bê de wê tiştekî gelek jiyanî be ku sûrîyeyîyên din jî bibinin ku biryar li Bakur û Bakurêrojhilatê Sûrîyeyê lê ne li Qendîlê tên girtin. Eger sûrîyeyîyên li derveyî Rojava bibînin ku ev xwerêveberîyeke ji bin ve ya demokratîk e û loma nifûsa xwecî dikarin bi awayekî serbixwe daxwaza xwe ya polîtîk formule dikin, wê demê ev ji komên din jî ku naxwazin têkevin bin serdestîya hikumeta navendî, dikare bibe mînakek. Lê eger fikra ku dawîya dawî de biryar ne li Rojava, bo nimûne ne ji alîyê kurd, xrîstîyan û erebên li Sûrîyeyê lê jî alîyê fermandarên gerîla an Îmralî ve tên girtin derkeve holê, wê demê kêm kes wê bala xwe bide vê modele.
Gelek ji sûrîyeyîyan demeke dirêj e sûcdar dikin an herî kêm guman jê dikin ku di dawîya dawî de biryar ne li Bakur û Bakurêrojhilatê Sûrîyeyê tên girtin û wekî ku xuya dike hertiştê li ber çav ne demokrasîya ji bin ve ye. Ev rexne niha dikarin ji daxuyanîyan zêdetir bi kiryarên polîtîk şaşîya wan bê îspatkirin, eger ku mirov dixwaze di nava rewşa sîyasî ya nû de xwedî qedir be. Bo nimûne, bi ya min giring e ku kurd li Şamê, Lazqîyeyê, Hums an li Suweydayê bibin aktîf, ofîsan vekin û pozîsyona xwe ji niştecîyên wir re jî îzeh bikin.
Ewrûpa û Amerîka bi rêxistina bingeha wê dîn pêk tê ku ji alîyê wan ve berê wekî “terorîst” hatibûn pênasekirin, hevdîtinan dikin. Li alîyekî din, ligel li herêmê hevalbendekî Ewrûpa û Amerîkayê ne, kurd xwedî rêxistinên polîtîk ên herî layiq in. Sebeba li paş biryara hêzên rojavayî çi ye ku bi israr HTŞê wekî nûnerê “meşru” yê Sûrîyeyê tercih dikin?
Meseleya ku hikumet bi komên ku berê wekî terorîst pênase kirine re li rêya dîyalogê digerin, ne tiştekî nû ye. Sebeba sereke ya axaftina bi liderên HTŞê re pir hêsan e: Ew di şer de bi ser ketin. Elbet ne ev tenê ye lê ev faktoreke sereke ye. Hikumetên ewrûpî hêvî dikin, ew dikarin bi rêya hevdîtinan alîkarîyê ji îstikrara Sûrîyeyê re bikin. Eger di berdêla sivikirina ambargoyan û peydekirina alîkarîya ji bo jinûveavakirinê de li ser HTŞ ji bo rêzgirtina mafên mirovan – mafên jinê û yên kêmaran jî tê de- û ji bo xebata li ser hikumeteke demî ya bingeha beşdarîyê berfireh be zext bê kirin, ev rêbaz dikare karîger be. Lê eger bala mirov bi tenê li ser pêşîgirtina li penaberan be û li ser mafên mirov û demokratîkbûnê nesekine, wê demê ev rêbaz wê pir zêde dem kurt be. Ji ber ku istikrara domdar eşkereye bi vê rêyê pêk nayê.
Tevî vê jî, di heman demê de wê tiştekî gelek giring e ka mimkûne bandora tirkan bê kêmkirin û serdestîya Sûrîyeyê bê restorekirin. Ji vî alî ve, wateya domandina têkilîyên bi hikumeta nû ya demî ya Sûrîyeyê re heye lê divê têkilî bi Rêveberîya Xweser re û bi kêmarên cuda yên olî yên li Sûrîyeyê jî bên avakirin. Û di dawîyê de, dewletên cîran ên ereb û heta belkî Îsraîl –tevî ku li Sûrîyeyê berjewendîyên wê yên taybet hene- dikarin ji bo kontrolkirina Tirkîyeyê qet nebe qasî Yekitîya Ewrûpayê xwedî rol bin.
Foto: Thomas Schmidinger
———————————————-